Θαλάσσια Οικονομία

Ποιες είναι οι προκλήσεις της βιώσιμης ανάπτυξης που αφορούν ειδικά τη Μεσογειακή θαλάσσια οικονομία;

1. Περιβαλλοντική πτυχή

Η λεκάνη της Μεσογείου είναι μία «θερμή περιοχή» σε θέματα βιοποικιλότητας, δηλαδή είναι μια επικράτεια που υποστηρίζειμια μεγάλη ποικιλία ζωικών και φυτικών ειδών. Κατέχει τη δεύτερη θέση παγκοσμίως, αφού συγκεντρώνει το 10% της παγκόσμιας βιοποικιλότητας. Ωστόσο, η Μεσόγειος είναι επίσης η πιο ρυπασμένη θάλασσα στον κόσμο, εξαιτίας της έντονης παρουσίας μικροπλαστικών, μιας πραγματικής μάστιγας στην περιοχή. Επιπλέον, πρόκειται για μια περιοχή που είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένη στην κλιματική αλλαγή. Μια έκθεση που εκπονήθηκε από την Ένωση για τη Μεσόγειο (UFM) και υποβλήθηκε τον Δεκέμβριο του 2018, στη Σύνοδο Κορυφής για το Κλίμα (στην Πολωνία), δηλώνει ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη θα έχει ιδιαίτερα σοβαρό αντίκτυπο στην περιοχή της Μεσογείου και θα έχει σοβαρές οικονομικές και περιβαλλοντικές συνέπειες. Έτσι, «οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην περιοχή της Μεσογείου θα είναι υψηλότερες σε σχέση με τον παγκόσμιο μέσο όρο». Πράγματι, το υψηλό επίπεδο θαλάσσιας κυκλοφορίας στη Μεσόγειο απειλεί την ευημερία των ενδημικών ειδών. Αυτό το στοιχείο, σε συνδυασμό με τις αλιευτικές δραστηριότητες, τείνει να αποδυναμώσει τους αλιευτικούς πόρους της περιοχής. Για παράδειγμα, μια μελέτη του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO) διαπίστωσε, το 2015, ότι στη Μεσόγειο γίνεται εκμετάλλευση του υψηλότερου ποσοστού ιχθυαποθεμάτων σε μη βιώσιμο βιολογικό επίπεδο (95% των αποθεμάτων). Ωστόσο, τα στοιχεία αυτά δεν παρέχουν ακριβή εικόνα της κατάστασης των αποθεμάτων, τα οποία είναι πολύ δύσκολο να εκτιμηθούν, αλλά οι διεθνείς δημόσιοι φορείς συμφωνούν στην ανάγκη παρέμβασης για την προστασία αυτής της περιοχής. Στη Μεσόγειο οι αλιευτικοί πόροι είναι περιορισμένοι σε ποσότητα αλλά διαπιστώνεται πολύ μεγάλη ποικιλλομορφία: Παρόλο που αντιπροσωπεύει μόνο το 0,82% της συνολικής επιφάνειας των ωκεανών, η Μεσόγειος Θάλασσα φιλοξενεί το 8 με 9% της θαλάσσιας βιοποικιλότητας. Είναι το πλουσιότερο θαλάσσιο περιβάλλον (οικοσύστημα) όσον αφορά την ποικιλομορφία των ειδών που φιλοξενεί. Έχουν καταγραφεί ως τώρα μεταξύ 10.000 και 12.000 μεσογειακά είδη συμπεριλαμβανομένων περίπου 600 ειδών ψαριών, 2.000 ειδών καρκινοειδών, 1.400 ειδών μαλακίων, 150 εχινοδέρμων, 450 ειδών μεδουσών, 600 ειδών σπόγγων και 1.350 ειδών φυκών και θαλάσσιων φυτών. Επιπροσθέτως έχουν καταγραφεί 5 είδη ερπετών και 21 είδη θηλαστικών. Επιπλέον, όσον αφορά στη κατανάλωση ψαριών αυτή αφορά περισσότερο τις ευγενέστερες ποικιλίες, όπως το νταούκι και τον μπακαλιάρο του αταλντικού που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή fish sticks. Στο παρελθόν, οι ψαράδες πωλούσαν τα ψάρια σε εποχική βάση (όπως συμβαίνει και στην περίπτωση της τοπικής γεωργίας). Ωστόσο, η αλιευτική προσπάθεια δεν σέβεται πλέον αυτήν την εποχικότητα και τα ψάρια αλιεύονται όλο το χρόνο και σύμφωνα με τις ανάγκες σε ποσότητα που απαιτούνται από την αγορά.

Λαμβάνοντας αυτό υπ’ όψιν της, η Ευρωπαϊκή Ένωση, σε συνεργασία με τις χώρες της νότιας ακτής της Μεσογείου, δεσμεύτηκε να αναπτύξει την Γαλάζια Οικονομία που σέβεται το περιβάλλον και ακολουθεί τις αρχές της Αειφόριας. Το εν λόγω εγχείρημα περιλαμβάνει όλες τις οικονομικές δραστηριότητες του ναυτιλιακού τομέα. Αυτοί οι τομείς αντιπροσωπεύουν ένα ισχυρό δυναμικό για την ευημερία της περιοχής κι είναι, επομένως, απαραίτητο να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα, διατηρώντας παράλληλα την ισχύ τους. Για την αλιευτική βιομηχανία, οι αρχές της "Γαλάζιας Οικονομίας" μπορούν να μετουσιωθούν σε συγκεκριμένα μέτρα για τη διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων. Προκειμένου να υπάρχει περισσότεροποιοτική, παρά ποσοτική διαχείριση των αλιευτικών πόρων (όπως ψάρια, καρκινοειδή), οι επαγγελματίες αλιείς μπορούν πλέον να ταξιδεύουν με τα πλοία τους, τουρίστες, που ανακαλύπτουν με αυτόν τον τρόπο το επάγγελμα του ψαρά και την ομορφιά της ακτής. Αυτή η δραστηριότητα, που ασκείται μόνο από επαγγελματίες, ονομάζεται pescatourism (αλιευτικός τουρισμός). Στην Ιταλία, μπορούν ακόμη και να προσφέρουν γεύματα, σε κατάλληλα μέρη, από το δικό τους ψάρεμα και να φιλοξενήσουν τουρίστες στο δικό τους κατάλυμα.

Όσον αφορά τη θαλάσσια κυκλοφορία, έχουν καθιερωθεί πλέον οι ιδιαίτερα ευαίσθητες θαλάσσιες περιοχές, προκειμένου να εντοπιστούν εκείνες που απαιτούν ειδική προστασία, εξαιτίας της ευθραυστότητας και της σημασίας τους σε οικολογικό, κοινωνικοοικονομικό και επιστημονικό επίπεδο (π.χ. στενό του Bonifacio, Γαλλία και Ιταλία). Η Διεθνής σύμβαση για την πρόληψη της ρύπανσης από τα πλοία (MARPOL) είναι το βασικό μέσο που εφαρμόζεται για την πρόληψη της ρύπανσης από τον Διεθνή Οργανισμό Ναυσιπλοΐας (IMO). Στόχος του εν λόγω οργανισμού είναι η διατήρηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος μέσω της πλήρους εξάλειψης της ρύπανσης από υδρογονάνθρακες και άλλες επιβλαβείς ουσίες και η ελαχιστοποίηση του κινδύνου τυχαίας διαρροής αυτών των ουσιών.

2. Οικονομική πτυχή

Ο τομέας της επαγγελματικής αλιείας στη Μεσόγειο έχει επηρεαστεί από μια πιο παραδοσιακή αλιευτική βιομηχανία. Για παράδειγμα, το 91% των σκαφών είναι μήκους μικρότερου των 12 μέτρων, το οποίο είναι χαρακτηριστικό μιας παραδοσιακής αλιείας. Οι επαγγελματίες τείνουν να χρησιμοποιούν δίχτυα, παραγάδια και παγίδες, μέσα δηλαδή που δεν προωθούν τη βιομηχανική αλιεία, όπως οι μηχανότρατες και τα μεγάλα γρι-γρι. Για παράδειγμα, για τη Γαλλία, η περιοχή της Μεσογείου συμβάλλει μόνο στο 3% των αλιεύσεων. Τα περισσότερα από αυτά τα αλιεύματα βρίσκονται στο Βόρειο και Βορειο-Ανατολικό Ατλαντικό. Συγκριτικά, η περιφέρεια Sud Provence Alpes Côtes d' Azur παράγει 4.000 τόνους, έναντι 208.000 στη Βρετάνη. Ωστόσο, πρόκειται για δραστηριότητα για την οποία είναι δύσκολο να αποκτηθούν πλήρη στατιστικά στοιχεία, επειδή η πώληση ψαριών γίνεται απευθείας σε πελάτες στο λιμάνι. Εν τούτοις, έχουμε στη διάθεσή μας ορισμένα στοιχεία για τα παγκόσμια αλιεύματα.

Τα συνολικά αλιεύματα των κυριότερων παραγωγών του κόσμου (2015) εμφανίζονται στον ακόλουθο πίνακα:

Εάν συγκρίνουμε τα στοιχεία αυτά με τις στατιστικές των Μεσογειακών παράκτιων χωρών (βλέπε πίνακα παρακάτω), μπορούμε να δούμε ότι η παραγωγή τους είναι σχετικά χαμηλή σε σύγκριση με την παγκόσμια παραγωγή. Μόνο η Ισπανία έχει αρκετά υψηλή παραγωγή (αντιστοιχεί στο 17,47% της Eυρωπαϊκής παραγωγής)

Ο τομέας της αλιείας στη Μεσόγειο είναι ένας ευαίσθητος τομέας, ο οποίος έχει να αντιμετωπίσει δυσμενείς συνθήκες εργασίας. Η διαφοροποίηση θα επιτρέψει στους επαγγελματίες αλιείς να επωφεληθούν από πρόσθετα έσοδα, προσφέροντάς τους μεγαλύτερη σταθερότητα και συμβάλλοντας έτσι σε καλύτερες συνθήκες διαβίωσης.

Ο αλιευτικός τουρισμός, ο οποίος προήλθε από την Ιταλία, αναπτύχθηκε και στη Γαλλία το έτος 2010. Οι χώρες της Νότιας Μεσογείου θέλουν να αναπτύξουν αυτή τη δραστηριότητα για να ενισχύσουν το οικονομικό εισόδημα των αλιέων και να μειώσουν την αλιευτική προσπάθεια. Η Αλγερία ενέκρινε το 2016 εθνικούς κανονισμούς για την αλιεία ψαριών και η Τυνησία πειραματίζεται αυτήν την περίοδο στο βόρειο τμήμα της.

Για να κατανοήσουμε την αύξηση της θαλάσσιας κυκλοφορίας στη Μεσόγειο, παίρνουμε το παράδειγμα της μεταφοράς εμπορευματοκιβωτίων, όπου τα τελευταία 20 χρόνια, ο χειρισμός εμπορευματοκιβωτίων στα λιμάνια της Μεσογείου αυξήθηκε έξι φορές και οι τριάντα κορυφαίοι λιμένες υπερβαίνουν τα 50 εκατομμύρια TEU (Twenty-foot equivalent Unit- μονάδα χωρητικότητας φορτίου). Να υπενθυμίσουμε ότι το 1995 τα εμπορευματοκιβώτια στα αντίστοιχα λιμάνια ήταν 9 εκατομμύρια TEU και σήμερα αγγίζουν τα 53 εκατομμύρια, με ποσοστό αύξησης 500% και επιπλέον δεκαεννέα λιμάνια ξεπερνούν το ένα εκατομμύριο TEU ετησίως. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η Μεσόγειος έχει αποκτήσει μια κεντρική θέση στο παγκόσμιο εμπόριο αγαθών, ανακάμπτοντας έναντι του Ατλαντικού Ωκεανού. Η εκθετική ανάπτυξη της αγοράς των εμπορευματοκιβωτίων άνοιξε χώρους για ανταγωνιστική τοποθέτηση σε πολλά λιμενικά συστήματα και αποτελεί ευκαιρία ανάπτυξης για τη λεκάνη της Μεσογείου.

3. Κοινωνική πτυχή

Εκτός από την οικονομική και περιβαλλοντική πτυχή του θέματος, ο αλιευτικός τουρισμός συμβάλλει στην ενίσχυση της τοπικής παράδοσης.

Πράγματι, η επαγγελματική αλιεία στη Μεσόγειο παρέμεινε πιστή στις ιδρυτικές της αρχές, διατηρώντας τη βιοτεχνική της πτυχή, μακριά από τη βιομηχανική αλιεία. Τα αλιευτικά εργαλεία, τα δίχτυα, τα παραγάδια και οι παγίδες εφευρέθηκαν από τους αλιείς. Ορισμένες πρακτικές μπορεί να είναι πιο φιλικές στο περιβάλλον από κάποιες άλλες. Για παράδειγμα, η αλιεία με παραγάδι επιτρέπει την επιλογή ψαριών που αντιστοιχούν σε μέγεθος των ενηλίκων. Οι περισσότερες τεχνικές αλιείας εφευρέθηκαν από τους ίδιους τους ψαράδες με την πάροδο του χρόνου. Σε ορισμένες περιοχές, εξακολουθούν να συναντώνται και σήμερα κάποιες αρχαίες τεχνικές αν και δεν χρησιμοποιούνται πλέον με την ίδια συχνότητα όπως για παράδειγμα το Θυννείο που συνίσταται στην εγκατάσταση σταθερών διχτυών ψαρέματος κατά μήκος της ακτής, κυρίως για τη σύλληψη-αλίευση του τόνου και χρησιμοποιήθηκε από τις αλιευτικές κοινότητες προκειμένου να διαχειριστούν καλύτερα τα συλλεχθέντα αλιεύματα. Επιπλέον, η επαγγελματική αλιεία συνέβαλε στη διαμόρφωση παράκτιων περιοχών, και ιδίως μεγάλων παράκτιων πόλεων όπως η Μασσαλία ή η Sète.Αποτελεί επίσης σημαντική πηγή κοινωνικής συνοχής στις ακτές. Προωθώντας τις ανταλλαγές και τη δημιουργία θέσεων εργασίας, συνέβαλε στην εμφάνιση κοινοτήτων με ισχυρή συνοχή. Ο αλιευτικός τουρισμός, επιτρέποντας σε άτομα να συναντήσουν επαγγελματίες του τομέα της αλιείας, συμβάλλει στην ανακάλυψη της λιμενικής κληρονομιάς και της τοπικής ταυτότητας, συνεισφέροντας στην ευαισθητοποίηση για τις προκλήσεις του τομέα. Ποικίλες πολιτιστικές δραστηριότητες οργανώνονται επιτρέποντας στους επισκέπτες να ανακαλύψουν την παραδοσιακή αλιεία και τα προϊόντα της. Υπάρχουν επίσης πρωτοβουλίες πολιτών για την προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Επιπλέον, ο αλιευτικός τουρισμός συνεισφέρει στο να επωφεληθούν οι αλιείς από ένα πιο σταθερό εισόδημα, συμβάλλοντας στη διατήρηση της ζωντανής δράσης στην περιοχή. Μπορεί επίσης να προωθήσει την προβολή του αλιευτικού επαγγέλματος στους νέους εργαζόμενους. Η Ευρωπαϊκή Ένωση συνέταξε το 2007 το Γαλάζιο Βιβλίο, στο οποίο επισημαίνεται η ανάγκη να προταθεί ένα ολοκληρωμένο σύστημα θαλάσσιας πολιτικής, δεδομένου ότι έχει γίνει αντιληπτό ότι το μέλλον μας εξαρτάται από το αχρησιμοποίητο ακόμη δυναμικό των ωκεανών, με στόχο την προσφορά, την ανάπτυξη, την απασχόληση και την αειφορία. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι πρέπει να απορριφθεί η τομεακή προσέγγιση που ακολουθεί μέχρι τώρα η ΕΕ (δηλαδή άλλη πολιτική για τους εφοπλιστές, άλλη για τους λιμένες, άλλη για τα ναυπηγεία, άλλη για το περιβάλλον, άλλη για την αλιεία, άλλη για σκάφη αναψυχής κλπ.) και επιβεβαιώνεται η ανάγκη για μια "ολιστική" πολιτική, η οποία αντιμετωπίζει σε παγκόσμιο και διατομεακό επίπεδο όλες τις πτυχές των προβλημάτων της θαλάσσιας οικονομίας.